Ik loop geregeld aan tegen ‘de angst’ van mensen hun paard teveel selenium te voeren. Deze ‘angst’ is echt onnodig: de praktijk is zo, dat ik vooral problemen zie bij paarden door een langdurige, structurele onderverzoring = tekort aan dit spoorelement.
Idhuna Barelds – biologe met een boven gemiddelde interesse in voeding en paardenkenner – heeft een informatieve en wetenschappelijk onderbouwde blog geschreven over selenium.
Wat doet dit spoorelment voor je paard’s gezondheid? Wat kunnen de gevolgen zijn van langdurige tekorten? Wat zijn de voordelen voor je paard’s gezondheid, prestatievermogen en welbevinden als je als eigenaar erop let dat je paard/pony genoeg van dit bijzondere spoorelement binnen krijgt? Hoe kun je vaststellen of je paard voldoende of te weinig selenium binnen krijgt?
Kortom: veel leesplezier!
Astrid, Solar*, Holanda en Jack
Selenium in paardenvoeding – wat weten we er echt over?
Selenium is net als veel andere mineralen en sporenelementen onderworpen aan fases van „mode“. Een tijdlang is het hèt middel tegen alle kwalen, nu onlangs leek de fase aangebroken dat het tot gif gebombardeerd wordt.
Zoals meestal het geval is: beide kanten hebben een bron van waarheid. Net als met andere mineralen gaat het om de juiste balans, en bij selenium luistert dat nauwer dan bij veel andere mineralen, omdat paarden selenium nauwelijks uit kunnen scheiden in tegenstelling tot bijvoorbeeld ijzer.
Wat is selenium nou precies voor stofje?
Even een introductie. Selenium is een onderdeel van het enzym glutathion peroxide, één van de belangrijkste antioxidante stoffen in het lichaam (1). Ook zijn lichamelijke functies zoals vruchtbaarheid en bescherming tegen oxidatieve schade in hart- en skeletspieren en lever allemaal afhankelijk van voldoende selenium (1).
Verder is de activiteit van dejodasen (seleenhoudende enzymen die schildklierhormonen activeren of deactiveren) afhankelijk van selenium, en zodoende essentieel voor de beschikbaarheid van schildklierhormonen, eiwitsynthese en daarmee groei (1). Eveneens verslechtert de werking het immuunsysteem van paarden bij lage seleniumgehaltes van het voer; een verbeterde reactie van het immuunsysteem was vooral aanwezig bij de hoogste dosis, wat 0,22 mg/kg droge stof was; dit komt neer op ongeveer het dubbele als wat aanbevolen is, en dubbel zoveel als aanwezig in bijvoorbeeld een dagdosis Victorious Secret of andere supplementen (3). Dit is een indicatie ervoor dat de aanbevelingen misschien zelfs aan de lage kant zijn. Dit noemt ook Muirhead in zijn studie (2); de aanbevolen waardes voor paarden zijn vooral gebaseerd op studies die zich richten op white muscle disease.
Vooral bij veulens zijn tekorten snel merkbaar, omdat zij geen voorraad hebben opgeslagen in het lichaam. Zo komt de „white muscle disease“ , chronisch en acuut, vooral voor bij veulens tot 1 jaar oud waarvan de moeders te weinig selenium in het dieet hadden, waarvan 30-45% sterven. Begin 2017 is een nieuwe case study gepubliceerd, die 8 pasgeboren veulens in Nederland met white muscle disease beschrijft. (6, 11). Dit betreft dus alleen veulens waarvan de ziekte gediagnosticeerd wordt. Uit eigen ervaring weet ik dat veel dierenartsen deze ziekte niet herkennen en de meeste eigenaars geen sectie laten verrichten, waardoor het werkelijke getal aan door seleniumgebrek gestorven veulens en paarden veel hoger zal liggen. Uit eigen omgeving ken ik 2 veulens die gestorven zijn aan een ongedefinieerde “ataxie”, uit merries die weinig krachtvoer en geen mineralenvoer kregen. Verder nog 2 jonge paarden die aan symptomen gestorven zijn die veel op white muscle disease leken. In de VS werden in 2014-2015 15 gevallen van sterfte bij volwassen paarden door seleniumgebrek vastgesteld (12).
Een teveel aan selenium kan het zwavelatoom (S) in de keratinesynthese (bouwsteen voor hoeven en haren) vervangen waardoor het eiwit keratine niet meer correct gevouwen wordt en de structuur van hoeven en haar verslechteren kan (1) . Chronische toxiciteit (langdurig overvoeren) kan blindheid, kreupelheid, buikpijn en verlammingen veroorzaken. Overdosering betreft echter doses boven 20 mg per 500 kg paard (NRC noemt doseringen waarbij lichte vergiftigingssymptomen onstaan van rond de 50 mg per 500 kg paard!) over een lange periode, wat in Nederland erg onwaarschijnlijk is, behalve eventueel bij verontreinigd oppervlaktewater als drinkwater (rivierwater). Andere „symptomen“ van overdosering die op internet te vinden zijn hebben geen wetenschappelijke onderbouwing. Zo is er geen enkel bewijs dat hoge seleniumdoseringen EMS of PPID bij paarden zou veroorzaken. Er zijn praktisch geen gedocumenteerde gevallen van seleniumvergiftiging bij paarden in Europa, een van de weinige betreft een sportpaard wat een supplement dat verkeerd was gemengd (fout van de fabrikant) en daardoor veel te hoge seleniumgehaltes bevatte (5).
Wel moet eraan gedacht worden dat de seleniumbehoefte ook per ras eventueel kan verschillen. NRC noemt lage bloed-selenium-gehaltes bij IJslanders zonder klinische symptomen (14). Echter, dit is nauwelijks verder onderzocht.
Selenium en vitamine E – een ‘getrouwd echtpaar’
Selenium en vitamine E zijn essentiële elementen van verschillende stofwisselingsprocessen en vullen elkaars werking aan (2). Het is dan ook moeilijk en niet zinvol selenium los te zien van vitamine E, wat dan ook de reden is dat dit in bijna elk supplement samengevoegd wordt. Echter, bij voldoende vitamine E (in de zomer in een goede wei bijvoorbeeld) kan toch seleniugebrek optreden, simpelweg omdat er meestal te weinig in het ruwvoer zit. De analyses van eigen hooi, hooi van kennissen uit Nederland, hooi uit Duitsland van Venhorst Fourage, en gemiddelde analyses van grashooi van Eurofins Agro (13) geeft waardes van maximaal 0,7 mg/kg aan, en vaak zelfs duidelijk lager (0,2-0,3 mg/kg).
Hoe bepaal je de selenium status van je paard op een betrouwbare manier?
De seleniumstatus kan worden gemeten door de activiteit van het enzym GSH-Px of selenium in het bloed te meten. Beide geven redelijk nauwkeurig de seleniumopname door voeding weer (1), echter niet de seleniumopname over een langere periode. Dus als je net een paar dagen een supplement met selenium aan het voeren bent kan de status in het bloed al normaal zijn, terwijl de organen en spieren nog lang niet voldoende hebben gekregen. Bovendien zijn er ook studies die aangeven dat de GSH-Px waarde niet correleerde met de seleniumstatus. Daarvoor is een haaranalyse (door een chemisch laboratorium) het beste geschikt (1). Als je geïnteresseerd bent in een dergelijk onderzoek kun je contact met mij opnemen.
Voorbeelden van mogelijke gezondheidsklachten door selenium gebrek
Uit eigen ervaring heb ik meegemaakt wat seleniumgebrek bij paarden kan doen. Mijn toen 28-jarige merrie werd steeds stijver en viel op een bepaald moment gewoonweg om als je met haar wilde lopen. Bloedanalyse gaf erg lage GSH-Px-waardes (een indicator van de hoeveelheid selenium in het voer), en haaranalyse een extreem lage seleniumwaarde.
Een andere merrie van een vriendin werd acuut ataxisch (extreme kramp en kreupelheid in achterhand). Via bloedonderzoek werd seleniumgebrek gediagnosticeerd. Deze merrie stond in de wei, zonder mineraalvoer of andere supplementen. Ook deze merrie knapte snel op van een seleniumsupplement.
Verdere paarden met gebrek waren een Fries met stofwisselingsproblemen (haar en bloed: selenium te laag), een Haflinger met EMS (haar en bloed: te laag), een Hannoveraan met erg slechte spieropbouw en weigering voorwaarts te gaan onder het zadel, een Lusitano-merrie die tijdens transport van Portugal naar Nederland extreem ziek werd door heel slecht immuunsysteem en verschillende andere paarden met stofwisselings- en/of huidproblemen; al deze paarden hadden te lage (deels veel te lage) seleniumwaardes, werden ervoor „natuurlijk“ gevoerd met alleen gras/hooi en eventueel wat haver, en verbeterden door toevoegen van een mineralvoer o.a. met selenium en vitamine E aan het dieet.
Selenium tekort: een onderschat en slecht onderkend probleem?
Deze voorbeelden dienen niet als reclame voor selenium en/of vitamine E. Wel om duidelijk te maken dat (extreem) seleniumgebrek in Nederland bij paarden zeer zeker voorkomt, waarschijnlijk veel vaker dan gedacht. Zo is uit onderzoek van Forfarmers bij 178 zoogkoeienbedrijven gebleken dat naast koper en zink ook 88% een seleniumtekort heeft. Ook ander onderzoek en literatuur geeft aan dat selenium laag is in Nederland, tot wel 75% van de bodems evenals veel ruwvoer (8,9).
Wat is een veilige dosering?
De NRC (National Research Council) geeft voor paarden als hoogste tolereerbare dosis 50 mg (!) per dag voor een ca. 500 kg zwaar paard aan, beveelt echter aan niet hoger dan 20 mg te gaan (14). Aanbevolen wordt als normale dosering minimaal 1 mg per 500 kg paard, bij ziekte of zwaar werk ca. 3-5 mg per 500 kg paard. Gezien de analyses van ruwvoer nauwelijks boven 0,5 mg per kg uitkomen zou je voor een dagdosis van de genoemde 50 gram (bovenste limiet, niet aan te bevelen!) ongeveer 1000 kg hooi per dag (!!!) zou moeten voeren. Knap paard wat dat opeet. Bij gemiddelde brok- en supplementenvoeding kom je met veel moeite aan 2 mg per dag, inclusief ruwvoer. Als we kijken naar bijvoorbeeld een mineralensupplement als Victorious Secret dan krijgt je paard bij de maximale dosering van 200 g voor een 500 kg paard 2 mg selenium per dag binnen. Bij een „normale“ tot hoge hooidosering van ca. 10-15 kg per paard per dag zou je op een toegevoegde waarde van normaal gesproken maximaal 0,7 mg selenium komen, vaak zelfs maar op 0,2 tot 0,5 mg. Tenzij je nog erg veel andere supplementen erbij voert (wat niet aan te bevelen is) kom je dan zeker niet boven de 3 mg per dag, wat volgens onderzoek als dagdosering zeker niet te hoog is.
Hogere doseringen?
Naar eigen ervaring en op basis van een (ja, door een voerproducent gesubsidieerde) studie in de VS kan ik zelfs subjectief berichten dat mijn Haflinger geprofiteerd heeft van een dosis van 3 mg selenium per dag. Zijn zomereczeem is dit jaar duidelijk minder geworden dan andere jaren. De 3 mg per dag voor een “gemiddeld” wordt ook aanbevolen door de Amerikaanse FDA (Food and Drug Administration). Janicki et al. (2001) noemt een hogere influenza antilichaam respons (d.w.z. beter werkend immuunsysteem) bij veulens van moeders die 3 mg/dag selenium kregen dan bij veulens van moeders die 1 mg/dag kregen.
Laat je ruwvoer analyseren!
Hoe dan ook is een analyse van ruwvoer dringend aan te bevelen, ook van eventuele lucerne of andere extra’s, gecombineerd met een nauwkeurige berekening van het rantsoen op basis van alles wat gevoerd wordt, inclusief alle supplementen en eventueel krachtvoer. Zeker als je ruwvoer uit het buitenland komt, bijvoorbeeld uit Groot-Brittanië, kunnen de waardes heel anders liggen. Veel leveranciers (Venhorst, Agrobs, Hartog) hebben analyses van hun hooi en ander ruwvoer, vraag ernaar!
Als je je ruwvoer niet zelf maakt maar wel je paarden in de wei hebt staan, dan is het zeker aan te bevelen je gras ook te laten analyseren. Hooi uit de uiterwaarden kan bijvoorbeeld schadelijke stoffen bevatten die door het rivierwater na overstroming gedeponeerd worden; dit varieert ook erg per regio (7). De plantensoorten die selenium in hun weefsel opslaan (accumuleren) komen echter in Nederland niet voor; dit is alleen relevant als je hooi uit het buitenland komt.
Samenvattend
Conclusie: Selenium is nog steeds onderschat als sporenelement, maar juiste supplementatie moet afhangen van een gedegen ruwvoeranalyse, bijvoorbeeld bij Eurofins Agro. Dit geldt voor alle supplementen. Een analyse is een éénmalige inverstering als je jaarlijks dezelfde leverancier hebt, en kan enorm besparen op kosten voor onnodige supplementen.
1) Equine Applied and Clinical Nutrition: Health, Welfare and Performance (2013); Geor, Coenen & Harris
2) https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2920172/
3) https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2365642
4) http://elib.tiho-hannover.de/dissertations/92heikens-a.pdf
5) www.hippiatrika.com/download.htm?id=19950406
6) https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9106350
7) https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2007/11/01/vergeten-metalen-in-nederlandse-rijkswateren
8) http://www.cvbdiervoeding.nl/bestand/10100/handleiding-mineralenvoorziening-binnenwerk-def.pdf.ashx
9) https://supriatinresearchblog.wordpress.com/2016/08/30/low-selenium-in-dutch-soils-what-are-the-consequences/
10) http://eurofins-agro.com/nl-nl/expertise/voederwaarde/artikelen/seleniumgehalte-snijmais-5-jaar-gehalveerd
11) https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5415829/
12) https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5260423/ > zie onderaan, artikel E51 uit de lijst
13) http://eurofins-agro.com/nl-nl/gemiddelden
14) https://www.nap.edu/read/11653/chapter/1
